استغفار یعنی چه

استغفار

استغفار درخواست آمرزش گناهان از خدا. استغفار به صورت زبانی و عملی انجام می‌شود؛ زبانی آن گفتن استغفرالله است. در قرآن و روایات، موارد بسیاری از تشویق و فرمان به استغفار دیده می‌شود. ۳۰ آیه از قرآن، درباره استغفار پیامبران است. پیشگیری از عذاب الهی، آمرزش گناهان و افزایش روزی از آثار استغفار معرفی شده است.

استغفار، بهترین دعا و عبادت دانسته شده و انجام آن مستحب است؛ با این حال، در مواردی از جمله به عنوان کَفّاره بر شخص مُحرِم، واجب می‌شود. بر اساس آموزه‌های قرآن استغفار پیامبر(ص) برای مشرکان، جایز نیست.

امام علی(ع)، پشیمانی از گناهان گذشته، تصمیم برای بازنگشتن به گناه، ادا کردن حقوق مردم و انجام واجبات را از شروط استغفار ذکر کرده است.

استغفار در همه وقت‌ها و همه مکان‌ها سفارش شده است؛ اما بر انجام آن در وقت سحر، تأکید بیشتری شده است. استغفار گاه به دلیل گناه شخصی و ظلم بر نفس، گاه به خاطر تعدی به دیگران و گاه به سبب گناهان اجتماعی انجام می‌شود.

مفهوم‌شناسی

واژه استغفار، به معنای درخواست زبانی یا عملی۱ از خداوند برای آمرزش گناهان است۲ و هدف از آن، درخواست مصونیت از آثار بد گناه و عذاب الهی دانسته شده است.۳

استغفار، یا قولی و زبانی است، مانند گفتن «استغفر الله» و یا فعلی و عملی، مانند انجام دادن عملی که موجب آمرزش انسان می‌گردد.۴ از استغفار زبانی در باب‌هایی مانند طهارت، صلاة، صوم، حج، تجارت، ظهار و کفّارات بحث شده است.۵

برخی مفسران اهل‌سنت از جمله زمخشری و فخر رازی، واژه استغفار در برخی از آیات قرآن مانند آیه۵۲ سوره هود (وَيا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ) را به معنای ایمان،۶ یا اسلام مانند آیه ۳۳ سوره انفال (وَما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ)۷ دانسته‌اند. طبرسی، مفسر شیعه در قرن پنجم هجری قمری، واژه استغفار در آیه ۱۷ سوره آل‌عمران (الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ اينانند= بندگان پرهیزکار شكيبايان و راستگويان و فرمانبرداران و انفاق‌كنندگان و آمرزش‌خواهان در سحرگاهان) را بر اساس برخی از روایات به معنای نماز گزاردن تفسیر کرده و از مصادیق استغفار در مقام عمل شمرده است.۸

جایگاه

مفهوم آمرزش‌خواهی، ۶۸ بار در قرآن بیان شده است که ۴۳ مورد، مشتقات استغفار، هفده مورد در قالب «اغفر»، سه مورد به صیغه «یغفر»، دو مورد «تغفر» و یک بار به صورت «مغفرة» به کار رفته است.۹

تشویق به استغفار یا امر به آن نیز در بسیاری از آیات قرآن آمده مانند آیات ۱۹۹سوره بقره، ۱۱۰ سوره نساء و ۶۱ سوره هود۱۰ و در مواردی، قرآن به توبیخ کسانی پرداخته که استغفار نکرده‌اند.۱۱

بنابر آموزه‌های قرآن، فرشتگان برای مؤمنان۱۲ و اهل زمین استغفار می‌کنند۱۳ و درخواستِ آمرزشِ گناه، صفت پرهیزکاران معرفی شده است.۱۴ همچنین درخواست گناهکاران از پیامبران برای استغفار و طلب آمرزش از خداوند از سوی آنان از مطالبی است که شبهه شرک بودن درخواست استغفار از غیرخدا را رد می‌کند. محققان اهل‌سنت نیز بر اساس آیات قرآن درخواست استغفار از پیامبر را شرک قلمداد نکرده‌اند.۱۵ بر اساس آیه ۹۷ سوره یوسف، فرزندان یعقوب پیامبر پس از حوادث مربوط به برادرشان یوسف از پدرشان درخواست کردند که از خداوند برایشان استغفار کند و او نیز به آنان وعده داد که انجام بدهد.یادداشت ۱ همچنین در آیه ۶۴ سوره نساء آمده است: گناهکارانی که با گناه بر خویشتن ستم کرده‌اند از خدا استغفار می‌طلبند و پیامبر نیز از خدا برایشان طلب استغفار می‌کند.۱۶

در روایتی تصریح شده است که استغفار فراوان موجب می‌شود نامه عمل بندگان، درخشان شود.۱۷ در روایتی دیگر، زرارة بن أعین از امام صادق(ع) نقل کرده است که کسی که گناهی مرتکب می‌شود، از صبح تا شب مهلت دارد که طلب آمرزش کند و در این صورت، آن گناه برایش نوشته نمی‌شود.۱۸

استغفار معصومان

حدود ۳۰ آیه از قرآن کریم، درباره استغفار انبیاست.۱۹ با این حال علامه طباطبایی، با اشاره به عصمت پیامبران، ارتکاب معصیت توسط آنها را مغایر با وظایف تبلیغی آنها دانسته و احتمال داده است که پیامبران، اعمال مباح خود را گناه شمرده و برای آن استغفار می‌کرده‌اند.۲۰ این نکته مضمون جمله «حسنات الابرار سیئات المقربین» است که نه تنها کارهای مباح برخی برای برخی دیگر گناه است که می تواند کارهای نیک برخی مانند( ابرار) برای برخی(مقربان) گناه محسوب گردد. ۲۱

در آیات قرآن و همچنین سخنان نقل‌شده از معصومان(ع)، برخی از آثار استغفار بیان شده است؛ از جمله: در امان ماندن از عذاب الهی،۲۲ آمرزش گناهان،۲۳ افزایش روزی و فرزندان،۲۴ و همچنین عمر طولانی.۲۵.mw-pa se -ou pu .floa lef floa :lef ;clea :lef .mw-pa se -ou pu .floa igh floa : igh ;clea : igh .mw-pa se -ou pu .quo eboxbackg ou d-colo :bo de :1px solid box-sizi g:bo de -box;paddi g:10px;fo -size:88%;max-wid h:100%.mw-pa se -ou pu .quo ebox.floa lef ma gi :.5em 1.4em .8em 0.mw-pa se -ou pu .quo ebox.floa igh ma gi :.5em 0 .8em 1.4em.mw-pa se -ou pu .quo ebox.ce e edove flow:hidde ;posi io : ela ive;ma gi :.5em au o .8em au o.mw-pa se -ou pu .quo ebox.floa lef spa ,.mw-pa se -ou pu .quo ebox.floa igh spa fo -s yle:i he i .mw-pa se -ou pu .quo eboxblockquo ema gi :0;paddi g:0;bo de - igh :0;fo -family:i he i ;fo -size:i he i .mw-pa se -ou pu .quo ebox- i lebackg ou d-colo : ex -alig :ce e ;fo -size:110%;fo -weigh :bold.mw-pa se -ou pu .quo ebox-quo e:fi s -childma gi - op:0.mw-pa se -ou pu .quo ebox-quo e:las -child:las -childma gi -bo om:0.mw-pa se -ou pu .quo ebox-quo e.quo ed:befo efo -family:Times New Roma ,se if;fo -weigh :bold;fo -size:la ge;colo :g ay;co e : ldquo; ;ve ical-alig :-45%;li e-heigh :0.mw-pa se -ou pu .quo ebox-quo e.quo ed:af e fo -family:Times New Roma ,se if;fo -weigh :bold;fo -size:la ge;colo :g ay;co e : dquo; ;li e-heigh :0.mw-pa se -ou pu .quo ebox .lef -alig ed ex -alig :lef .mw-pa se -ou pu .quo ebox . igh -alig ed ex -alig : igh .mw-pa se -ou pu .quo ebox .ce e -alig ed ex -alig :ce e .mw-pa se -ou pu .quo ebox .quo e- i le,.mw-pa se -ou pu .quo ebox .quo ebox-quo edisplay:block.mw-pa se -ou pu .quo ebox ci edisplay:block;fo -s yle: o mal@media sc ee a d (max-wid h:640px).mw-pa se -ou pu .quo eboxwid h:100%!impo a ;ma gi :0 0 .8em!impo a ;floa : o e!impo a

قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «طُوبى لمَن وُجِدَ في صَحيفَةِ عَمَلِهِ يَومَ القِيامَةِ تَحتَ كُلِّ ذَنبٍ : أستَغفِرُ اللّه َ » پيامبرخدا صلى الله عليه و آله : خوشا به حال كسى كه روزقيامت در نامه اعمالش، زير هر گناهی جمله «استغفر اللّه » يافت شود.

منبع: ری شهری، میزان الحکمه، ج۳، ص۲۲۷۴

احکام

استغفار، مستحب است؛ اما ممکن است به دلایلی، واجب یا حرام باشد.

آداب

در روایات نقل‌شده از امامان معصوم، آدابی برای استغفار ذکر شده است؛ از جمله امام علی(ع)، خطاب به مردی که در حال استغفار بود، شش ویژگی برای حقیقت استغفار بیان کرده است که عبارتند از: پشیمانی از گذشته، تصمیم جدی بر بازنگشتن به گناه، ادای حقوق مردم، انجام واجبات ضایع شده، تلاش برای آب کردن گوشتی که از حرام روییده و چشاندن رنج طاعت به جسم.۳۵

استغفار، گرچه محدود به زمان و مکان خاصی نیست؛ اما در قرآن، بر استغفار در وقت سَحر تأکید شده و آن را در آیات ۱۵تا ۱۸ سوره ذاریات از ویژگی‌های پرهیزکاران برشمرده است.۳۶

انواع استغفار

استغفار از نظر چگونگی و موضوع گناه به سه نوع تقسیم شده است: